Oriëntalisme, westerse kunst met oog voor oosterse schoonheid

De controverse met Turkije, de oorlogsbeelden van Syrië, de vernietiging van cultureel werelderfgoed in Palmyra en Aleppo; als kunsthistorica moet ik deze dagen van de weeromstuit juist denken aan het oriëntalisme, de oosterse schoonheid van de kunst die wij in Europese musea herbergen.

Oriëntaalse motieven in Arnhem

Uit de privé-collectie van Benno Steenaert. Foto: Museum Arnhem

Ik wil niet vergeten hoezeer westerse creativiteit is beïnvloed door kunst die in het Midden-Oosten is ontstaan. Vanaf vandaag kunt u bijvoorbeeld terecht in het Museum Arnhem voor de tentoonstelling ‘Van Art Nouveau tot Art Deco; keramiek uit de Arnhemse Fayencefabriek’. De particuliere collectie bestaat uit handbeschilderd keramiek met oriëntaalse motieven. Maar er zijn nog veel meer voorbeelden te geven van de islamitische invloed op de westerse kunst.

Arabesken: in plaats van gezichtsafbeeldingen

Een kenmerk van Islamitische kunst is het gebruik van figuratieve voorstellingen, zoals plant- en siermotieven. Mohammed, de Profeet, verbood het maken van afbeeldingen van Allah om een einde te maken aan het aanbidden van afgoden. Men vond een alternatief in bloem- en bladmotieven, zgn. arabesken. Door de eeuwen overgenomen in onze eigen kunstuitingen met een hoogtepunt begin vorige eeuw.

Escher en de geometrie

Dag en Nacht van Maurits Escher.

Maurits Escher werd gegrepen door het tweede kenmerk van de islamitische kunst: het gebruik van geometrische patronen. Hij zag dit voor het eerst in het Alhambra in Spanje. Escher voegde er echter nog een element toe.  ‘Gewone’ objecten als een vis of een vogel werden van licht naar donker afgebeeld. Het optische effect was verbluffend: er ontstond beweging.

Kalligrafie, een vloeiend lijnenspel

Kalligrafie is een derde islamitische kunstuiting. Niet alleen de koran is geschreven in een vloeiend lijnenspel, maar de verzen zijn ook te vinden op gebouwen en dagelijkse gebruiksvoorwerpen. Zo wordt de gelovige voortdurend aan het woord van God herinnert.

Kalligrafie kreeg in de Oriënt een nieuwe impuls.

De geboorte van het oriëntalisme

Dat mode en smaak zich herhalen blijkt uit een opleving begin 19e eeuw naar Islamitische decoraties en Oosterse romantiek. Dit wordt het ‘Oriëntalisme’ genoemd. De toegenomen belangstelling is mede ontstaan door de Keizer Napoleon. Tijdens zijn regeerperiode (1800-1815) werd zijn ‘Empire’-meubelstijl, (Griekse, Romeinse èn Oosterse elementen) doorgevoerd in de kunst, architectuur en zelfs mode.

Oriëntalisme in Nederland

Het leek wel of heel Europa in de ban was van het oriëntalisme. Ook Nederland ontkwam niet aan de modegril. Theodorus Colenbrander, plateelschilder en kunstenaar, maakte sieraardewerk en later ook tapijten in de Oriëntaalse stijl: het bleek te modern en verkocht moeilijk.
AFB Plateel vazen

Oosterse invloeden in de Westerse kunst

Detail uit schilderij van Matisse met duidelijke oosterse invloeden.

De Oriënt bleef trekken. Kunstenaars als Henri Matisse en Paul Klee maakten begin 20e eeuw studiereizen naar Noord-Afrika. Zowel in vorm als in beeld vind je de islamitische invloeden terug. Kijk maar naar de kleding en het interieur.
AFB Henri Matisse (detail)

Naast ‘lelijk’ nieuws ook ‘mooi’ nieuws

Inmiddels is Palmyra weer heroverd op IS en doet men er door middel van 3D-techniek alles aan om de eeuwenoude kunst te redden. Zodat er naast al het ‘lelijke’ nieuws ook weer ‘mooi’ nieuws is te melden uit de regio. Mooi nieuws, waaraan westerse kunstliefhebbers schatplichtig zijn.