Een wereld gaat open voor de bezoekers van de tentoonstelling ‘De Illusionist. Samuel van Hoogstraten’, die te zien is t/m 4 mei 2025 in het Rembrandthuis in Amsterdam. Kunsthistorica Mirelle Nunes neemt ons mee naar het voormalige atelier en woonhuis van de kunstschilder Rembrandt van Rijn aan de Amsterdamse Jodenbreestraat. Dit was de plek waar in 1642 de jonge Samuel van Hoogstraten als 15-jarige leerling het atelier betrad bij de grote meester.

Succesvolle leerling van Rembrandt

Tot nu toe was Samuel van Hoogstraten (1627-1678) een redelijk onbekende kunstenaar bij het grote publiek. Geheel ten onrechte, want hij biedt ons een fascinerende wereld. Zijn schilderijen met perspectief en optische illusie maakte hem tot één van de succesvolle leerlingen van de beroemde 17de eeuwse schilder. Van Hoogstraten wilde alles afbeelden wat hij zag en kende. De hele wereld. En dan ook nog op zo’n manier dat het niet van echt te onderscheiden was!

Reconstructie leerlingenatelier Rembrandt in Museum het Rembrandthuis.

Onbekend talent

Voor het eerst is zijn werk nu in een overzichtstentoonstelling te zien in Nederland. voor velen een kennismaking met zijn werken, waarvan een aantal uitgeleend zijn door buitenlandse verzamelaars maar ook afkomstig zijn uit het Dordrechts Museum. Samuel van Hoogstraten werd in Dordrecht geboren als zoon van een eveneens schilderende vader. En in Dordrecht is zijn werk dan ook goed vertegenwoordigd samen met andere Dordtse kunstenaars.

Foppen van het oog

Wat maakte deze talentvolle leerling van Rembrandt nu zo beroemd in zijn tijd? Van Hoogstraten bekwaamde zich in het perspectief schilderen en wist daarin zelfs de grote meester te verbeteren. Het lukt hem zo goed dat hij een illusie op doek wist te produceren; die niet van echt was te onderscheiden. Zijn roem snelde internationaal voor hem uit.

De anekdote gaat dat Van Hoogstraten aan het hof van Wenen bij keizer Ferdinand III op audiëntie was en hem een drietal werken toonde met als onderwerp: een bijbels verhaal, een portret en een zogenaamde ’trompe l’oeil (een Franse uitdrukking voor ‘foppen van het oog’), de illusie waarin Samuel van Hoogstraten zo goed was.

Op dit schilderij uit 1664 met het onderwerp ‘brievenbord’ bracht de kunstenaar allerlei alledaagse objecten bij elkaar, zoals boeken, kammen, scharen en schrijfveren.
Bruikleen museum Dordrecht

Het schilderij, een zogenaamd brievenbord (waarop mensen hun post bewaarden) was zo levensecht, dat de keizer er een wilde afpakken. De keizer was zo verrukt dat hij gefopt was, dat hij het schilderij meteen hield. Dat het lukte om de keizer te foppen gold als een groot compliment. Dit vanwege de hoge sociale positie van de man. Als beloning ontving Van Hoogstraten van Ferdinand III een gouden erepenning met de beeltenis van de keizer. Deze zou Van Hoogstraten voortaan op zelfportretten vol trots dragen.

Detail van een brievenbord, geschilderd met de gouden penning die Samuel van Hoogstraten van de Oostenrijkse keizer Ferdinand ontving.

Perspectief en verhouding

Om zo’n optische illusie goed te laten werken, moet elk materiaal perfect geschilderd zijn: van glanzende metalen tot zachte stoffen. Ook perspectief is belangrijk en de objecten moeten de juiste verhoudingen hebben. Van Hoogstraten beheerste beide kunsten tot in de puntjes. Zo komen in zijn schilderijen de schilder en geleerde in hem bij elkaar. Samuel vervolmaakte het experiment van de illusie door zijn technische vaardigheden verder aan te scherpen. Ook werkte hij met licht en donker op zijn schilderijen zoals hij dat bij Rembrandt heeft geleerd. Hij beeldde voorwerpen op ware grootte uit en schilderde doorkijkjes door achterelkaar liggende ruimten te creëren. Aan het eind van zijn leven schreef hij Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst, een handboek voor schilders dat in onze tijd een bestseller genoemd zou worden.

Perspectief, omlijsting door stenen, maken de illusie compleet van een oude man die zijn hoofd door het raam steekt op dit paneel, geschilderd in 1653. Uitgeleend door Kunsthistorisches Museum in Wenen.

Meer weten over deze illusionist van de 17e eeuw?

Op 13 maart aanstaande geeft kunsthistorica Mirelle Nunes een gezicht aan de tot nu toe redelijk ongrijpbare kunstenaar die Samuel Hoogstraten is. Tijdens haar kunstlezing op 13 maart a.s. van 10.00-11.30 u. in het Walkartcentrum aan de Kerkweg 19 in Zeist (Prijs: € 14,95, incl. koffie of thee) laat ze deelnemers kennis maken met de wonderen van het foppen van het oog door deze beroemde leerling van Rembrandt. Meld u aan via www.kunstuitzeist.nl en laat u betoveren! Lukt het niet om aanwezig te zijn in de zaal? Een digitale terugkijklink via YouTube is ook beschikbaar. Informeer naar de mogelijkheden.

Meer lezen

Otto B. de Kat leefden honderden jaren later maar speelde op geheel eigen wijze net als Samuel van Hoogstraten met beeld. Van hem is er Museum Jan in Amstelveen tot en met 6 april nog een tentoonstelling te zien, Mirelle Nunes schreef ook over Marianne von Werefkin, waaraan De Fundatie in Zwolle tot en met 16 maart een overzichtstentoonstelling wijdt. Een tentoonstelling om van te smullen is nog tot april te zien in het Kunstmuseum in Den Haag: ‘Grand dessert’ .

Openingsfoto: in het Rembrandthuis krijgen bezoekers uitleg over de kunst van ’trompe l’oeil’, die Samuel van Hoogstraten als geen ander verstond. Foto: ©Stella Ruisch. Alle andere foto’s: ©Mirelle Nunes.