Sociale woningbouw is hèt onderwerp dat Karin de Lange bezighoudt. Die interesse bracht haar naar de bijna een eeuw oude ‘May-siedlungen’ in Frankfurt. Maar de stad had veel meer in petto voor haar. Een verhaal van een verrassende stedentrip.
Nerd
Bij het uitzoeken van de foto’s bij dit verhaal over Frankfurt, leg ik een groot deel maar opzij. Die zijn voor niet-kenners weinig spectaculair. Ik ben namelijk een nerd op het gebied van woonwijken. Frankfurt kent een aantal woonwijken, gebouwd voor arbeiders, de ‘May-Siedlungen’, voorlopers van de sociale huurwoningen die na WO II zijn gebouwd in Nederland. Met dit verschil dat deze wijken ruim dertig jaar eerder werden gebouwd tussen 1925 tot 1929. Maar liefst 12.000 stuks. Iets waarop een grote stad als Amsterdam jaloers kan zijn met de huidige woningnood.
Eerst langs de Main en de Dom
Ons hotel is vlakbij het Hauptbahnhof en de oude toren van de Europese Centrale Bank die Frankfurt domineert. Nadat mijn vriendin en ik ons geïnstalleerd hebben, verkennen we de stad. Op naar het centrum! Maar, o, verrassing twee straten verder stroomt de rivier de Main en die lokt ons. Hij baadt deze mooie herfstdag in het warme zonlicht tussen boomrijke lanen. De oevers zijn een trekpleister voor bewoners, werkenden en toeristen. Geanimeerd en gezellig maar niet te druk. Alleen op de ijzeren voetbrug, Die Eiserner Steg, over de Main naar de andere oever is het druk.
Liefdesslotjes
Een collega van Eiffel moet deze romantische gietijzeren brug hebben bedacht. Vandaag de dag hangt hij vol met de slotjes van mensen die hun hart aan elkaar hebben verloren. Waarschijnlijk hangen ze er langer dan de liefde duurt… Ik vraag me af of de ex-en de slotjes dan weer weghalen. Over de brug lopen we naar de Dom, het omringende plein en de Hauptwache. Een prachtig oud gebouw met restaurant en terras midden op een groot plein. De Dom is net als andere kerken in het rode baksteen van deze streek en in een typerende gotische stijl. Dit deel van Frankfurt is in de Tweede Wereldoorlog volkomen verwoest. Alleen de Dom is overeind gebleven.
Talrijke interessante musea
Aan de andere kant van de Main in de wijk Sachsenhausen (niet te verwarren met het concentratiekamp bij Berlijn) kom je op de Museumufer. Zo genoemg omdat er verschillende musea zijn te vinden. Je kan eventueel een ticket kopen waarmee je twee dagen gebruik kan maken van alle musea, ook die in het centrum. De Frankfurtse tegenhanger van het Nederlandse Rijksmuseum is het Städel. Daar loop je tegenaan als je de moderne Holbeinsteg neemt ter hoogte van het Hauptbahnhof.
Musea in Frankfurt
“Dribdebach” oftewel de ‘overkant’ heet Sachsenhausen ook wel. Het Städel is een barokke ‘burcht’ met twee kloeke torens en een tussenliggend dakterras met prachtig uitzicht over de Main en het stadscentrum. Er is kunst te bezichtigen, verzameld vanaf de Middeleeuwen tot nu. Naast het Städel zijn er in het centrum maar liefst twee moderne kunstmusea, het Schirn en het Museum Für Moderne Kunst. Verder een Joods museum. Noemenswaardig is ook het Goethe Haus, gecombineerd met het Haus der Romantik in een fascinerend modern gebouw met in het hart een hemelsblauwe trap. Hier is het romantische tijdperk van literatuur, kunst en muziek te zien met allerlei interactieve hulpmiddelen. Ook daarin spraakmakend modern.
Vakwerkhuizen tussen wolkenkrabbers
Aan de Zeil ligt het hypermoderne winkelcentrum van architectenechtpaar Doriana en Massimiliano Fuksas. Dit is een in alle opzichten spectaculair gebouw waar een soort spiegelende glazen slurf door alle etages heen loopt en op het dak uitmondt. Een bezoek waard, alleen al vanwege het uitzicht over de stad. Om de hoek ligt een dorps wijkje, Bornheim, ingesloten door de hoogbouw van het moderne Frankfurt. Het levert fraaie contrasten van vakwerkhuizen tegen de achtergrond van wolkenkrabbers. Hier vindt je ook de appelwijnlokalen waarom Frankfurt beroemd is, naast allerlei boetieks.
Middeleeuwen naast industrie
Hoechst kennen wij alleen als Europese chemiegigant. Na diverse overnames nu bekend onder de naam Aventis. In Frankfurt ligt het industriecomplex dat eens de bakermat van het bedrijf was. Het complex, inmiddels een stadswijk, ligt naast een Saksisch dorpje uit de middeleeuwen. Merkwaardigerwijs is het dorp op vier gebombardeerde huizen na ongeschonden WO II doorgekomen. De Altstadt is nog steeds authentiek en niet herbouwd zoals in veel Duitse steden. Het kent een oud kasteel, stadsmuren, een oude stadspoort en het 19e eeuws Bolongaropaleis, van een Italiaanse porseleinfamilie. De Amerikanen hebben dankbaar gebruik gemaakt van dit glorieuze onderkomen tot 1963. Helaas is het I.G.Farbengebouw op het terrein van Hoechst niet te bezichtigen op een handjevol dagen na. Ik ‘vrees’ dat ik nog eens terug ga vanwege dat spectaculaire gebouw dat ik alleen van foto’s ken. Klein detail: in de metrostations keren de motieven van de glas-in-loodramen van dit gebouw terug in de motieven en kleuren van het tegelwerk.
De torens van het Europese geld
We konden wel het gebouw van de Europese Centrale Bank te bezichtigen. De rondleiding ervoor hadden we voor vertrek geboekt. Het bezoeken van de ECB heeft niet alleen qua vooruitboeken voeten in de aarde. Bezoekers moeten dezelfde controles ondergaan als voor een vlucht. Tassen moeten worden uitgepakt en gescand. Neem ook geen mesjes of scharen mee en je broekriem met metalen gesp moet af als jezelf gescand wordt. Laptop en mobiele telefoon moet je laten zien. Foto’s mogen maar mondjesmaat worden gemaakt..
Maar daarvoor krijg je wel wat terug. De burcht waar over ons geld wordt beslist, is Indrukwekkend. De basis van het gebouw is de Grossmarkthalle uit 1928 van architect Martin Alsaesser. Tot 2004, passeerde hier de voedselbevoorrading van de stad. Het was voor de komst van de ECB al tot monument verklaard. Het moderne bankgebouw bestaat uit twee gedraaide torens die tegen elkaar aan lijken te leunen. De architect is Coop Himmelb(l)au die we kennen van het Groninger Museum. Het gebouw is uitermate duurzaam en energiezuinig gebouwd. Niet alleen van buiten maar ook van binnen is het spectaculair. Met uiteraard een prachtig uitzicht over de stad en de rivier. Het nieuwe ECB gebouw ligt aan de Main, niet te verwarren met de oude ECB-toren op de Willy Brandtplatz in het centrum.
Het lekkerste voor het laatst
En dan zijn er voor mij nog de May-Siedlungen, ook bekend onder de naam Het Nieuwe Frankfurt. Ze zijn vernoemd naar de architect Ernst May die de wijken samen met Martin Elsaesser (van de Grossmarkthalle) ontwierp. Ze zijn gebouwd ten tijde van de sociaal-democratische Weimar Republiek. die ten einde kwam toen Hitler de macht greep in 1933. Eén van de opgaven was fatsoenlijke huisvesting voor arbeiders, die meestal woonden in grote en slechte huurkazernes. Arbeiders verdienden het in goede huizen te wonen, vond men. Met eigen keuken, bad en toilet. Dat ontbrak tot dan toe.
De huizen moesten de gezondheid bevorderen, een goede lichtinval hebben en omgeven zijn door plantsoenen, parken en bomen. Het waren appartementengebouwen maar ook veel gezinshuizen met grote binnentuinen. Mensen verbouwden toen nog hun eigen groenten en fruit. Ook hadden ze vaak een bleekveldje om de was op te drogen. Bij de appartementengebouwen waren daarom in de binnentuin een gemeenschappelijke (moes)tuin, speelplaats en wasdroogrekken. Deze woonwijken ben ik al eerder in Dessau tegengekomen in Dessau waar ik was voor Bauhaus. Vanwege de grote bouwopgave werd er functioneel gebouwd en voor het eerst gebruik gemaakt van prefab betonnen elementen.
Ik bezoek in Frankfurt vijf van de acht meest bekende Siedlungen: Römerstadt, Hellerhof, Heimat, Praunheim en de Zickzackhausen van Niederrad. Daar kom ik ook nog enige prachtige moderne kerken tegen.
Het begin van het Nieuwe Frankfurt
De politicus die het team van Ernst May in het leven riep en ondersteunde, was de democratische Joodse burgemeester van Frankfurt, Ludwig Landmann. Zonder hem was het nieuwe wonen niet ontwikkeld in Frankfurt . En zou deze manier van bouwen ook niet de standaard zijn geworden in heel Europa. Deze bijzondere man was getrouwd met een Nederlandse en vluchtte voor de Nazi’s in 1939 naar Nederland. Hij stierf in 1945 als onderduiker in Voorburg aan ondervoeding. En dat is niet de enige link met WO II, want Frankfurt valt niet te bezoeken zonder met je neus op de oorlog te worden gedrukt.
Het centrum van Frankfurt is na de oorlog volledig in oude stijl herbouwd. De middeleeuwen zijn er spiksplinternieuw! Een bijzondere stad, waar ze mij gegarandeerd terug zien. Al is het maar om de andere Siedlungen nog te bekijken. Nu al heimwee!
Frankfurt is gemakkelijk te bereizen met de trein in maximaal vier uur tijd vanuit Nederland. Rond het Hauptbahnhof zijn eenvoudige en goede hotels te vinden. Het openbaar vervoer bestaat uit trams, bussen en metro. Voor verder liggende wijken is de S-baan een goed vervoersmiddel. Op elke halte zijn gemakkelijk dagkaarten te koop voor het OV. In de wijk Gallus, de rosse buurt van Frankfurt, liggen ook veel goede hotels en zijn er veel restaurants.
Voor wie de andere kant van Amsterdam wil zien, Stella Ruisch ging met Karin mee op een rondleiding door Amsterdam-West waar na de Tweede Wereldoorlog sociale woningbouw met een ideaal, bekend geworden onder de Wederopbouw, verrees. Ontstaan uit ideeën die al voor 1945 in Duitsland zijn verwezenlijkt door de kunst- en architectuurbeweging Bauhaus. Dit jaar ging ze ook op bezoek in Le Havre,
Alle foto’s: ©Karin de Lange
Recente reacties