We willen ons inleven in wat mensen in oorlogstijd hebben ervaren en proberen te begrijpen hoe het was. Daarom zijn we in de afgelopen 75 jaar overstelpt met romans, ooggetuigenverslagen, films en geschiedenisliteratuur. Maar het meest spreken de verhalen van ouders aan die als kind de oorlog meemaakten. Soms ging het om klein leed, soms zijn de verhalen ronduit schokkend. ‘Oorlogskinderen’, het boek van Coen Verbraak, dat aan de vooravond van 4 en 5 mei is verschenen, vertelt niet alleen over hun ervaringen tussen ’40-’45 maar ook hoe die hun leven ná de oorlog bleven bepalen. Karin de Lange las een boek en herinnert zich meteen de indrukwekkende andere boeken die ze over de oorlog las. 75 jaar herdenken door te lezen.

Verhalen van mijn moeder en vader

Als kind van ouders die de oorlog hebben meegemaakt, maakten hun verhalen ongelofelijke indruk op me. Het verhaal hoe van het gezin van mijn moeder met 9 kinderen alleen nog maar uit ouders en een zus bestond. Alle 5 broers waren ondergedoken om de arbeidsplicht en later ook de honger te ontlopen. Zelf woonde zij in de hongerwinter als hulp op een boerderij in ruil voor eten. Ze gruwde van de po van de onderduiker op het zolderkamertje naast haar. Die moest ze elke dag de trap af dragen om hem te legen. Als ze over haar handen morste, zei de boerin dat het niet erg was: goed tegen winterhanden. Intussen kookte haar zus thuis in een conservenblikje bonen die er anderhalve dag over deden om gaar te worden.

Geen onbevangen jeugd

Mijn vaders familie had het geluk dat zijn broer in het Duitse Quedlinburg bij een kweker te werk was gesteld en zakken bonen naar huis kon sturen die met de buren werden gedeeld. In het laatste oorlogsjaar was mijn vader oud genoeg om te werk gesteld te worden. Maar hij had op een keer na het geluk dat de straat altijd voor of achter hem werd afgezet voor een razzia. Die ene keer redde hij het door binnen te rennen in een winkel met heiligenbeelden weg te duiken in een grote leunstoel. Gelukkig keken de Duitsers niet verder dan de deuropening. Mijn vader werd in mei 1945 17, mijn moeder was 21. Ondanks dat ze geen levensbedreigende situaties hebben meegemaakt, een onbevangen jeugd hebben ze niet gehad. Het beïnvloedde de rest van hun leven dat bepaald werd door spaarzaamheid en het onvermogen eten weg te gooien.

Zak van de ‘oorlogsbonen’, nu zak met wol. Foto: ©Karin de Lange

Boeken over de oorlog

Naast het luisteren naar de verhalen van mijn ouders las ik boeken als Het bittere kruid, Het lege huis en De val van Marga Minco. Ik vroeg me vaak af wat ik zou hebben gedaan als Joods kind. Jong als ik was, bedacht ik allerlei uitwegen die volslagen onmogelijk zouden zijn geweest. Toen ik ouder was, kwamen De aanslag van Harry Mulisch en Montijn van Dirk Ayelt Kooiman bij. De aanslag bleef me bij door het gek worden van de hoofdpersoon in een vakantiehuisje tientallen jaren na de oorlog, als een oorlogstrauma zich in volle hevigheid aandient. Het opende mijn ogen dat het verleden jaren later nog zijn tol kan eisen. Kunstenaar Jan Montijn, op wiens leven Dirk Ayelt Kooiman zijn roman baseerde, vocht aan de Duitse kant van het front. Ik leerde dat eigenlijk aan beide kanten soldaten de zelfde ervaring deelden. Je doodt of je wordt gedood.

Meer oog voor moffen

Dat maakte dat ik meer oog kreeg voor de kant van de ‘moffen’ zoals mijn ouders Duitsers hun leven lang bleven noemen. Een mof was ook een mens en de ene mof was de andere niet, snapte ik na het lezen van Montijn. Pas na mijn veertigste durfde ik het aan om Is dit een mens van Primo Levi te lezen. Eerder was ik bang de verhalen over het concentratiekamp niet aan te kunnen.

Over lijken

Wat een mens een ander mens niet allemaal kan aandoen en hoe je als individu onderworpen bent aan het heersende systeem! Het boek van Primo Levi maakte diepe indruk op me. Sommige concentratiekampslachtoffers hebben letterlijk over lijken moeten gaan om te overleven. Na het lezen stelde ik me de vraag: “Wie ben jij daar over te oordelen?”. Het wierp wel een ander licht op de schuldgevoelens van overlevenden van concentratiekampen. Ik beschouw mezelf als een gelukkig mens dat ik in mijn 66-jarig leven nooit een concentratiekamp heb hoeven mee te maken. De moeite waard om te herdenken onder het lezen.

Beeld bepalende literatuur over de Tweede Wereldoorlog

Er is meer te herdenken door te lezen…

Met de viering van 75 jaar bevrijding in het vooruitzicht is er opnieuw een stroom boeken over de Tweede Wereldoorlog verschenen. Zo beschrijft Roxane van Iperen in ’t Hooge Nest hoe twee zussen in hun villa tal van onderduikers het leven redden. Wie meer geïnteresseerd is hoe de bevrijding in Duitsland werd ervaren, kan het laatste deel van het drieluik van Walter Kempowski lezen, Zwanenzang 1945. Hij verzamelde brieven en dagboekfragmenten van Duitsers op drie data rond de bevrijding in 1945. Hoe verschillend de bevrijding in Nederland in dorpen en steden verliep, beschrijft Bram de Graaf in Ooggetuigen van de bevrijding. In Een wrang feest: hoe velen de bevrijding niet overleefden schetst Marjolein Bax hoe in de verwarring van de bevrijding tientallen mensen alsnog het leven lieten. Er valt uiteindelijk heel wat te lezen bij het herdenken.

Verder lezen en herdenken met deze boeken.

Oorlogskinderen

Uiteindelijk sprak het boek Oorlogskinderen van Coen Verbraak mij het meest van alle boeken die bij het herdenken zijn te lezen. Om dat het gaat over de generatie van mijn ouders. In het voorwoord wordt terecht de link gelegd met de belevenissen van kinderen die nú in oorlogen leven. Coen Verbraak schreef het boek op basis van 14 interviews met kinderen van slachtoffers maar ook kinderen van daders, kinderen van Duitse soldaten en NSB’ers. Het deed me beseffen dat het leed dat je overkomt niet verdwijnt maar je leven voor altijd vormt. En daarna ook de levens van de kinderen die de geïnterviewden vervolgens kregen. Het verdriet en de woede van wie een oorlog meemaakt, bepaalt zo uiteindelijk bijna een eeuw de maatschappij. Gelukkig ook in positieve zin: ik waardeer onze vrijheid..Niet alleen de vrijheid van bewegen en uiten maar bovenal het vrij zijn van oorlogsleed.

Lees ook eerder verschenen artikelen over oorlog en bevrijding:

Openingsfoto (ingekleurd): Regionaal archief Alkmaar